მცირე სახელმწიფოთა რეალობა

ძლიერ და სუსტ სახელმწიფოებს, ისევე როგორც დიდსა და მცირეებს, ხშირად უწევთ იმაზე ფიქრი თუ როდის, რა მასშტაბით და ფორმით მიმართონ შეიარაღებულ ძალას, როგორც პოლიტიკის ინსტრუმენტს. ზოგიერთი (ძლიერი) ამას მაშინ აკეთებს, როდესაც საჭიროდ ჩათვლის. სხვანი (სუსტები) კი მაშინ, როდესაც მხოლოდ ომზე უარესი არჩევანი რჩებათ.

შეიარაღებული ძალა სახელმწიფოს არსებობის განუყოფელი ატრიბუტია, მაგრამ მისი გამოყენების ლოგიკა განსხვავებულია დიდი და მცირე სახელმწიფოებისათვის. კლაუზევიცი ორი ტიპის, ”პოზიტიურ” და ”ნეგატიურ” პოლიტიკურ მიზანს განმარტავს, რომელთა მიღწევასაც სახელმწიფოები ცდილობენ. ”პოზიტიური” ისეთი ტიპის მიზნებია, რომელთა რეალიზაციაც სახელმწიფოს რაიმეს შემატებს (მაგალითად ტერიტორიას). ”ნეგატიური მიზანი” კი სახელმწიფოს არაფერს მატებს, მხოლოდ უნარჩუნებს (მაგალითად სუვერენიტეტს). ძლიერი სახელმწიფოები შეიარაღებულ ძალებს ორივე, ”პოზიტიური” თუ ”ნეგატიური” მიზნებისათვის იყენებენ. მცირე და შედარებით სუსტები კი ძირითადად ”ნეგატიური” პოლიტიკური მიზნების რეალიზაციით არიან დაკავებულნი. ამას განაპირობებს საერთაშორისო პოლიტიკის ხასიათი, სადაც ეროვნული უსაფრთხოება მთავარი ამოცანაა, შეიარაღებული ძალების მშენებლობა და ეფექტური გამოყენება კი ეროვნული უსაფრთხოების მთავარი გარანტი. ასეთ პირობებში კი ბუნებრივია, მცირე სახელმწიფონი შედარებით უფრო დაუცველნი არიან.

სამხედრო ძალა, პოლიტიკა და დიპლომატია ისეთი ერთობაა, სადაც სამივე კომპონენტის ეფექტური ურთიერთქმედება სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია. აქაც მნიშვნელოვანი განსხვავებებია დიდ და მცირე სახელმწიფოებს შორის. ძლიერი ეკონომიკისა და შეიარაღებული ძალების მქონე სახელმწიფოებს შეუძლიათ ძალის გამოყენებით პოლიტიკური მიზნების მიღწევა და მიღებული შედეგების დიპლომატიით განმტკიცება. მეტიც, მათ შეუძლიათ მხოლოდ ძალის გამოყენების მუქარით ან სულაც მის გარეშეც მიაღწიონ სასურველს. სუსტ სახელმწიფოებს კი ამდენი არჩევანი არ გააჩნიათ. მათ შეიარაღებულ ძალებს შეზღუდული შესაძლებლობები გააჩნიათ სხვებთან შედარებით. ამიტომაც არის რომ ისინი ძირითადად ”ნეგატიურ” პოლიტიკურ მიზნებზე ახდენენ ორიენტირებას.

ტერიტორიულად მცირე ქვეყანათა შორის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი სახელმწიფო ისრაელია, რომელიც არაოფიციალურ ბირთვულ სახელმწიფოდაც ითვლება. ისრაელი ასევე შეერთებული შტატების “მთავარი არა-ნატოელი მოკავშირეა” და ამერიკა ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია იმისა, რომ ისრაელი დღესაც არსებობს. ასეთი ძლიერი შეიარაღებული ძალებისა და საგარეო მხარდაჭერის მქონე ისრაელიც კი საკუთარი თავის გადარჩენისათვის ბრძოლით არის დაკავებული. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ქვეყანა რეგულარულად ომობს და ხშირად არის ”ომის წამომწყები” იგი შედარებით უფრო იშვიათად არის ”ომის მიზეზი.” ის ტერიტორიებიც კი, რომელიც ისრაელმა არაბულ სახელმწიფოებთან ომებში დაისაკუთრა, უფრო და უფრო რთული შესანარჩუნებელი ხდება მრავალი პოლიტიკური, სამართლებრივი, დემოგრაფიული თუ მორალური თვალსაზრისით.

სხვა ქვეყნები რაღა თქმა უნდა ბევრად უფრო კონსერვატიულნი არიან ისრაელთან შედარებით. რუსეთ-საქართველოს ომმა გვიჩვენა, თუ რაოდენ რთულ ვითარებაში არიან სახელმწიფოები, რომელნიც აგრესიული და ძლიერი მეზობლის წინააღმდეგ ცდილობენ ბალანსირებას. ჩვენც ძალიან მტკივნეულად გვიწევს მსოფლიო პოლიტიკურ რეალობასთან ადაპტირება. იმასთან, რომ საერთაშორისო სამართლით გარანტირებული თანასწორუფლებიანობა სულაც არ ნიშნავს თანასწორ შესაძლებლობებს თუნდაც დიპლომატიურ არენაზე; მსოფლიო არ იმართება დემოკრატიის იდეალებით, მეგობრობა სახელმწიფოთა შორის ანგარებიანია და არც პრაგმატიზმი და რაციონალობაა ხშირად პოლიტიკის საფუძველი. ასე რომ იყოს, პოლიტიკური უთანხმოებები ვახშამზე ხელმოწერილი გარიგებებით დამთავრდებოდა. მსოფლიო ისევ ისეთია, როგორიც იყო ათენისა და სპარტას ომების დროს, სადაც მთავარი ღირებულება ძალაუფლება და გავლენაა, ვინაიდან მხოლოდ მას შეუძლია უზრუნველყოს მოქმედების თავისუფლება. დღესაც, ისევე როგორც ანტიკურ საბერძნეთში, გამარჯვებული მართალი კი არ გამოდის, არამედ ძლიერი.

ჩვენი, ისევე როგორც სხვა მცირე სახელმწიფოთა შესაძლებლობები შეზღუდულია, ეს კი იმას ნიშნავს რომ ამოცანები ამ, შეზღუდული შესაძლებლობების გათვალისწინებით უნდა დავსახოთ. ისეთი მცირე ქვეყნები, რომელნიც მათზე ძლიერთა გარემოცვაში არიან, შეიარაღებულ ძალებს იყენებენ არა პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად, არამედ პოლიტიკის მიერ უკვე მიღწეული მიზნების შესანარჩუნებლად. მათთვის ასეთი მიდგომა არა არჩევანი, არამედ არასასურველი აუცილებლობაა. იგი ბევრ კომპრომისს, დიდი დროის ხარჯვას, ცოტა შესაძლებლობებს და მცირე მიღწევებს ნიშნავს. ჩვენნაირი სახელმწიფოები უსაფრთხოებას და უპირატესობას საერთაშორისო ორგანიზაციებში (საუკეთესო შემთხვევაში სამხედრო ალიანსებში, თუმცა ეს ცალკე საუბრის თემაა) და ეკონომიკურ ფორუმებზე, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო კონფერენციებზე და საერთაშორისო სამართლის იმ რთულ სამყაროში ეძებენ, სადაც მოსამართლეებს ჯერ კიდევ სხვები ნიშნავენ. მაგრამ რადგანაც ასეთია რეალობა, ყველაზე სწორი არჩევანი ამ რეალობაში ადგილის მოძებნა და საკუთარი როლის პოვნაა, რაც სამწუხაროდ, მაინც ვერ იძლევა უსაფრთხოების დამარწმუნებელ პირობას. მაგრამ ვინაიდან მცირე სახელმწიფოები იმ ოკეანეში ცხოვრობენ, სადაც ტალღებს დიდები აგორებენ, მათი არჩევანი უპირველეს ყოვლისა უკეთესი ნავის მშენებლობაა და არა ამ სახელმწიფოთა ავიამზიდების ჩაძირვაზე ოცნება.

ლევან ცუცქირიძე


სტატია დაიბეჭდა 10 დეკემბერს გაზეთ ”24 საათში”