Sunday, August 1, 2010

“ომის წიგნი – ომის ლიტერატურის 25 საუკუნე“

ჯონ კიგენი

Penguin Books

გაინტერესებთ როგორ წერილს მიწერდა ოჯახს ჭურვის 227 ნამსხვრევს გადარჩენილი ჰემინგუეი ? ან რას წერდა ნაპოლეონზე ვიქტორ ჰიუგო? ალბათ არც ის იქნება უინტერესო თუ რას ფიქრობდა რედიარდ კიპლინგი ომზე და როგორ აღწერა საკუთარი მდგომარეობა ფრონტზე ჯორჯ ორუელმა. თუ ასეა, მაშინ ეს წიგნი ნამდვილად დაგაინტერესებთ.

ჯონ კიგანმა, რომელიც მრავალი წიგნის ავტორია ომისა და სამხედრო პოლიტიკის საკითხებზე (მათ შორის ყველაზე ცნობილია „ომის სახე“ და „პირველი მსოფლიო ომი“) თავი მოუყარა მსოფლიოს ლიტერატურულ მეხსიერებაში არსებულ მისი აზრით საუკეთესო ნაწარმოებებს და შემდეგ, საკუთარი შეხედულებისამებრ ყველაზე საინტერესო და ყველაზე მკაფიო ეპიზოდები ერთ წიგნად შეკრა. მიუხედავად იმისა, დაეთანხმებით თუ არა კიგენის არჩევანებს (აქ არ არის „ომი და მშვიდობა“ და მაკედონელს აუცილებლად ეკუთვნოდა დამსახურებული სივრცე) უდავოა, რომ ეს ნამდვილად კარგი კოლექციაა ომისა და კონფლიქტის თაობაზე არსებული მხატვრული ლიტერატურისა, როგორც პროზის, ასევე პოეზიის მხრივ – ეს უკანასკნელი ოქსფორდის ომის პოეზიის კოლექციას ეყრდნობა.

გარდა იმისა, რომ ამ წიგნში „დიდი ავტორებისა“ და პოლიტიკური თუ სამხედრო ლიდერების ნაწარმოებების საინტერესო ეპიზოდებს ნახავთ, არა ნაკლებ საინტერესოა ომის მონაწილეთა და თვითმხილველთა მემუარები და დღიურები. წიგნის პირველი გვერდები (არც თუ მოულოდნელად) „მელოსის დიალოგით“ იწყება – „ყველაზე წარმატებული ის ხალხია, ვინც თანასწორებთან მეტოქეობს, ძლიერებთან სწორად იქცევა და სუსტებს სამართლიანად ეპყრობა“, ხოლო წიგნის ბოლო თავი ერაყის პირველი ომის მონაწილე ბრიტანელი სპეცრაზმის (SAS) მებრძოლის ჩანაწერებით მთავრდება – „ალბათ თხუთმეტი მკვდარი, ბევრად მეტი დაჭრილი. ჩვენ მათ ყურადღება არ მივაქციეთ და გზა განვაგრძეთ. უდიდესი შვება დამეუფლა, როდესაც მათთან კონტაქტი (ბრძოლა) შევწყვიტეთ, მაგრამ მაინც შეშინებული ვიყავი. კიდევ მეტი იქნება ასეთი. ნებისმიერი ვინც ამბობს, რომ არ ეშინია ან მატყუარაა ან გონებრივად შეზღუდული“ ენდი მაქნები – “Bravo Two Zero”).

წიგნი რამოდენიმე განზომილებაში შეიძლება წაიკითხო. პირველი ეს ისტორიული ქრონომეტრაჟია – ომის ევოლუცია და მისი ანარეკლი მსოფლიო ლიტერატურაში – ანტიკური პერიოდიდან თანამედროვე ეპოქამდე, ფარისა და ხმლის შეჯიბრიდან ატომურ ბომბამდე. გარდა ევოლუციისა, „ისტორიულ ქრონომეტრაჟში“ მუდმივსაც ადვილად დავინახავთ: ეს ადამიანია, რომელიც მიუხედავად მექანიზაციისა თუ კომპიუტერიზაციისა მაინც მთავარი მამოძრავებელი ძალაა ბრძოლის ველზე. მუდმივია მისი შიშებიც და რაც მთავარია - მისი უნარი დარჩეს ადამიანად ბრძოლის ველზეც კი. მუდმივია მისი კონფლიქტებიც ხელმძღვანელობასთან, პოლიტიკასა თუ ბოლო დროს უკვე თანამედროვე მედიასთან – „სამწუხაროა, რომ საზოგადოება ისე იქცევა როგორც ეს მედიას სურს... მგლოვიარენი თავს მოვალედ თვლიან კამერების წინ იტირონ (და თან თავი მნიშვნელოვნად იგძნონ ამ კამერების მათთან დგომის გამო). ზარალი, რასაც ეს მოდური დამოკიდებულებები, რომლებიც აისახება და იქმნება ტელევიზიით საზოგადოებას აყენებს უზარმაზარია... ყველას ჰგონია, რომ ვისაც კი ტრამვა მიუღია ან წუხილი განუცდია ფსიქოლოგს საჭიროებს... ნეტავ როგორ მოახერხეს 1940 წლის მებრძოლებმა სამოქალაქო ცხოვრებაში დაბრუნება ფსიქოლოგებისა და „ტვინების გამორეცხვის“ გარეშე? მე ვიცნობდი ახალგაზრდა ლივერპულელს, რომელიც სამსახურში არ წავიდა ჰილბოროს კატასტროფის (როდესაც ლივერპულის ფეხბურთელები დაიღუპნენ 1989 წელს) შემდეგ იმის გამო, რომ დამწუხრებული იყო... ის მათ არ იცნობდა, ის იქ არ იყო, მაგრამ ის ძალიან დამწუხრებული იყო იმისათვის რომ ემუშავა... საინტერესოა რა მოხდებოდა ბრიტანეთისთვის ომის დროს, პოლოტებს რომ ბრძოლაში მონაწილეობა აღარ მიეღოთ მეგობრების დაკარგვის შედეგად გამოწვეული წუხილის გამო? თუმცაღა ძალიან არ უნდა განვსაჯოთ ეს ახალგაზრდა, ის მომზადებული იყო იმისათვის რომ ეფიქრა თითქოს ემოციებს აყოლა სწორი იყო; მეტიც, ის ამაყიც იყო ასეთი ქცევის გამო (ჯორჯ მაკდონალდ ფრეიზერი, „მშვიდობიანად გამომწყვდეული“).

კიდევ ერთი საინტერესო ჭრილი, რომლითაც ეს წიგნი შეიძლება წაიკითხოს კულტურულია. განსხვავებებს დასავლეთსა და აღმოსავლეთს, ჩრდილოეთსა და სამხრეთს, ისლამსა და ქრისტიანობას, მოდერნიზებულ და არამოდერნიზებულ, ორგანიზებულ და არადისციპლინებულ საზოგადოებებს შორის მსოფლიო ლიტერატურის ეს ნიმუშები და მონაწილეთა მოგონებები მართლაც შთამბეჭდავად აღწერენ. ის უფლებები და შეზღუდვები რაც ქრისტიანული ან თუნდაც მუსლიმანური საზოგადოებისა და შესაბამისად კონფლიქტის modus operandi–ს განსაზღვრავდა სრულიად მოულოდნელად დაშვებული, მეტიც არარსებული აღმოჩნდა ამერიკის კოლონიზაციისას: „ყოველივე ამის (რიტუალური მკვლელობის) შემდეგ, შემპყრობელი, რომელიც მის ტყვეს ასეთი მზრუნველობითა და სიამაყით უვლიდა, უყურებდა მის ანარეკლს საჯაროდ. მისი მეომარი ახლა უკვე მკვდარი იყო, მისი გული დამწვარი ჰუტზილოპოჩტლის (აცტეკების ღვთაება) საპატივცემულოდ, მისი თავი მოჭრილი სარიტუალო ცეკვისათვის და შემდეგ სპეციალურ თავის ქალათა სადგომზე წამოცმული... მის შემპყრობელს ეძლეოდა ხოხბის ბუმბულით დამშვენებული თასი, რომელიც სავსე იყო ტყვის მკერდიდან შეგროვილი სისხლით. ამ ქოთნით მას უნდა მოევლო ქალაქი და ყველა ღმერთის ქანდაკების პირი მოებანა. შემდეგ იგი ბრუნდებოდა თავის ადგილზე, რათა დაენაწევრებინათ და გაენაწილებინათ გვამის ნაწილები. მოგვიანებით, იგი უყურებდა, თუ როგორ ჭამდნენ მის ოჯახში შეკრებილი მეგობრები მოკლულის ხორცის ფრაგმენტს და თან ტიროდნენ, განიცდიდნენ რა საკუთარი ახალგაზრდა მებრძოლის შესაძლო მსგავს მომავალს. ამ მელანქოლიურ „ნადიმზე“ შემპყრობელი გვერდზე გადადებდა თავის სამოსელს და ცარცით თეთრდებოდა, როგორც მისი ტყვე. (ინგა ქლენდინენ, „აცტეკები“).

ადამიანები განსხვავებულად მოქმედებენ, სხვადასხვა დონეზე განიცდიან და აღიქვამენ კონფლიქტს. ამ წიგნის მესამე განზომილებაც სწორედ ესაა: კონფლიქტის შეგრძნება სხვადასხვა სიმაღლეზე: უმაღლესი მთავარსარდლიდან სანგარში ჩამალულ მეომრამდე. თავის ცნობილ მიმართვაში ბრიტანელი ხალხისადმი ჩერჩილი ამბობდა: „მათ (ფრანგების) უკან, ჩვენს უკან, ბრიტანეთისა და საფრანგეთის არმიისა და ფლოტის უკან, დგანან დანგრეული ქვეყნები და სისხლისაგან დაცლილი ერები: ჩეხები, პოლონელები, ნორვეგიელები, დანიელები, ჰოლანგიელები, ბელგიელები – ყოველი მათგანის თავზე ბარბაროსობის გრძელი ღამე ჩამოწვება, რომელსაც იმედის ვარსკვლავიც კი ვერ გააკრთობს, თუკი ჩვენ ვერ გავიმარჯვებთ, და ჩვენ უნდა გავიმარჯვოთ და ჩვენ გავიმარჯვებთ (BBC ტრანსლიაცია, 1940).

სულ სხვაგვარია მათი განცდები, რომელნიც ომის მთავარი და უშუალო მონაწილენი არიან: „რას ფიქრობდნენ ის ადამიანები ახლა ამ საათს, რომელიც მრავალი მათგანისთვის უკანასკნელი იქნება? ყველაზე ახალგაზრდები, ალბათ დაძაბულნი და აღგზნებული, ძლივს მალავენ საკუთარ ნერვიულობას, მაშინ როდესაც სხვები, „მოხუცი ხელები,“ რომელნიც გამოცდილებამ ფატალისტები გახადა ცოტას ფიქრობენ. დაღლილობა ფანტაზიას ეთამაშება და მძიმე ან სასიამოვნო მოგონებებს წამოშლის – სურათები ირეალობის ფონზე. ალბათ სხვებიც იყვნენ ვინც ხმამაღლა ტიროდა, თავჩარგული იდაყვებსა და იარაღში. ისინი გაშლილ მინდვრებზე, ბაღებზე, სინათლეზე, წყლის ხმაურსა და ინგლისის ხეების შრიალზე, პატარა გაშლილ ხელებზე და იმ შიშზე ფიქრობდნენ, რომელიც განშორების დროს მათ თვალებში ჩანდა; მაგრამ რასის თვითდისციპლინის ინსტინქტმა ყველა ტუჩები მოკუმა, ყველა სახეს ნიღაბი ააფარა. ჩირაღდნის უეცარი სხივი, გატყორცნილი შუქი ვერაფერს აჩენდა გარდა დაღლილი და მობეზრებული გამომეტყველებისა, აი მხოლოდ ეს იყო...“ (გენერალი სპეარსი, „გამარჯვების პრელუდია“). ასეთი კონტრასტები სამხედროებსა და პოლიტიკოსებს, მშვიდობიან მოსახლეობასა და ჯარისკაცებს, ქალებსა და კაცებს შორის ძალზედ საინტერესო დასაკვირვებელია ამ კოლექციაში.

ეს წიგნი სწორედ ასეთი შედარებებისთვის უფროა წასაკითხი ვიდრე როგორც უბრალო ლიტერატურის ნაგლეჯების კოლექცია და ამიტომაც საინტერესო არა მხოლოდ ისტორიკოსების ან ომის სტუდენტებისათვის იქნება. „ომის წიგნი“ ასევე კარგია ისეთი ისტორიულად მნიშვნელოვანი, გადაწყვეტი მოვლენების აღსადგენად, როგორებიცაა მაგალითად მალტის ალყა, აჟინკოსა თუ გალიპოლის ბრძოლა, კონსტანტინოპოლის დაცემა, ენიგმას გაშიფვრა და ოპერაცია ულტრა, ნორმანდიის გადასხმა, ატომური ბომბის ჩამოგდება ნაგასაკიში და სხვა. რაც ყველაზე მთავარია, ეს ყველაფერი მონაწილეთა და თვითმხილველთა მიერაა ნაამბობი და არა „სავარძლის ექსპერტების“ მიერ.

დასასრულს, თუკი ჰემინგუეის ბედი ისევ გაინტერესებთ, ის ყველაზე ამაყად პოკერში მოგებულ ორმოცდაათ ლირაზე წერს.

–ეს მიმოხილვა დაიწერა სპეციალურად ჟურნალ "ლიბერალისათვის"–

1 comment:

Anonymous said...

es yvelaperi kargia, magram gveshveleba ramee?!