“ომის წიგნი – ომის ლიტერატურის 25 საუკუნე“

ჯონ კიგენი

Penguin Books

გაინტერესებთ როგორ წერილს მიწერდა ოჯახს ჭურვის 227 ნამსხვრევს გადარჩენილი ჰემინგუეი ? ან რას წერდა ნაპოლეონზე ვიქტორ ჰიუგო? ალბათ არც ის იქნება უინტერესო თუ რას ფიქრობდა რედიარდ კიპლინგი ომზე და როგორ აღწერა საკუთარი მდგომარეობა ფრონტზე ჯორჯ ორუელმა. თუ ასეა, მაშინ ეს წიგნი ნამდვილად დაგაინტერესებთ.

ჯონ კიგანმა, რომელიც მრავალი წიგნის ავტორია ომისა და სამხედრო პოლიტიკის საკითხებზე (მათ შორის ყველაზე ცნობილია „ომის სახე“ და „პირველი მსოფლიო ომი“) თავი მოუყარა მსოფლიოს ლიტერატურულ მეხსიერებაში არსებულ მისი აზრით საუკეთესო ნაწარმოებებს და შემდეგ, საკუთარი შეხედულებისამებრ ყველაზე საინტერესო და ყველაზე მკაფიო ეპიზოდები ერთ წიგნად შეკრა. მიუხედავად იმისა, დაეთანხმებით თუ არა კიგენის არჩევანებს (აქ არ არის „ომი და მშვიდობა“ და მაკედონელს აუცილებლად ეკუთვნოდა დამსახურებული სივრცე) უდავოა, რომ ეს ნამდვილად კარგი კოლექციაა ომისა და კონფლიქტის თაობაზე არსებული მხატვრული ლიტერატურისა, როგორც პროზის, ასევე პოეზიის მხრივ – ეს უკანასკნელი ოქსფორდის ომის პოეზიის კოლექციას ეყრდნობა.

გარდა იმისა, რომ ამ წიგნში „დიდი ავტორებისა“ და პოლიტიკური თუ სამხედრო ლიდერების ნაწარმოებების საინტერესო ეპიზოდებს ნახავთ, არა ნაკლებ საინტერესოა ომის მონაწილეთა და თვითმხილველთა მემუარები და დღიურები. წიგნის პირველი გვერდები (არც თუ მოულოდნელად) „მელოსის დიალოგით“ იწყება – „ყველაზე წარმატებული ის ხალხია, ვინც თანასწორებთან მეტოქეობს, ძლიერებთან სწორად იქცევა და სუსტებს სამართლიანად ეპყრობა“, ხოლო წიგნის ბოლო თავი ერაყის პირველი ომის მონაწილე ბრიტანელი სპეცრაზმის (SAS) მებრძოლის ჩანაწერებით მთავრდება – „ალბათ თხუთმეტი მკვდარი, ბევრად მეტი დაჭრილი. ჩვენ მათ ყურადღება არ მივაქციეთ და გზა განვაგრძეთ. უდიდესი შვება დამეუფლა, როდესაც მათთან კონტაქტი (ბრძოლა) შევწყვიტეთ, მაგრამ მაინც შეშინებული ვიყავი. კიდევ მეტი იქნება ასეთი. ნებისმიერი ვინც ამბობს, რომ არ ეშინია ან მატყუარაა ან გონებრივად შეზღუდული“ ენდი მაქნები – “Bravo Two Zero”).

წიგნი რამოდენიმე განზომილებაში შეიძლება წაიკითხო. პირველი ეს ისტორიული ქრონომეტრაჟია – ომის ევოლუცია და მისი ანარეკლი მსოფლიო ლიტერატურაში – ანტიკური პერიოდიდან თანამედროვე ეპოქამდე, ფარისა და ხმლის შეჯიბრიდან ატომურ ბომბამდე. გარდა ევოლუციისა, „ისტორიულ ქრონომეტრაჟში“ მუდმივსაც ადვილად დავინახავთ: ეს ადამიანია, რომელიც მიუხედავად მექანიზაციისა თუ კომპიუტერიზაციისა მაინც მთავარი მამოძრავებელი ძალაა ბრძოლის ველზე. მუდმივია მისი შიშებიც და რაც მთავარია - მისი უნარი დარჩეს ადამიანად ბრძოლის ველზეც კი. მუდმივია მისი კონფლიქტებიც ხელმძღვანელობასთან, პოლიტიკასა თუ ბოლო დროს უკვე თანამედროვე მედიასთან – „სამწუხაროა, რომ საზოგადოება ისე იქცევა როგორც ეს მედიას სურს... მგლოვიარენი თავს მოვალედ თვლიან კამერების წინ იტირონ (და თან თავი მნიშვნელოვნად იგძნონ ამ კამერების მათთან დგომის გამო). ზარალი, რასაც ეს მოდური დამოკიდებულებები, რომლებიც აისახება და იქმნება ტელევიზიით საზოგადოებას აყენებს უზარმაზარია... ყველას ჰგონია, რომ ვისაც კი ტრამვა მიუღია ან წუხილი განუცდია ფსიქოლოგს საჭიროებს... ნეტავ როგორ მოახერხეს 1940 წლის მებრძოლებმა სამოქალაქო ცხოვრებაში დაბრუნება ფსიქოლოგებისა და „ტვინების გამორეცხვის“ გარეშე? მე ვიცნობდი ახალგაზრდა ლივერპულელს, რომელიც სამსახურში არ წავიდა ჰილბოროს კატასტროფის (როდესაც ლივერპულის ფეხბურთელები დაიღუპნენ 1989 წელს) შემდეგ იმის გამო, რომ დამწუხრებული იყო... ის მათ არ იცნობდა, ის იქ არ იყო, მაგრამ ის ძალიან დამწუხრებული იყო იმისათვის რომ ემუშავა... საინტერესოა რა მოხდებოდა ბრიტანეთისთვის ომის დროს, პოლოტებს რომ ბრძოლაში მონაწილეობა აღარ მიეღოთ მეგობრების დაკარგვის შედეგად გამოწვეული წუხილის გამო? თუმცაღა ძალიან არ უნდა განვსაჯოთ ეს ახალგაზრდა, ის მომზადებული იყო იმისათვის რომ ეფიქრა თითქოს ემოციებს აყოლა სწორი იყო; მეტიც, ის ამაყიც იყო ასეთი ქცევის გამო (ჯორჯ მაკდონალდ ფრეიზერი, „მშვიდობიანად გამომწყვდეული“).

კიდევ ერთი საინტერესო ჭრილი, რომლითაც ეს წიგნი შეიძლება წაიკითხოს კულტურულია. განსხვავებებს დასავლეთსა და აღმოსავლეთს, ჩრდილოეთსა და სამხრეთს, ისლამსა და ქრისტიანობას, მოდერნიზებულ და არამოდერნიზებულ, ორგანიზებულ და არადისციპლინებულ საზოგადოებებს შორის მსოფლიო ლიტერატურის ეს ნიმუშები და მონაწილეთა მოგონებები მართლაც შთამბეჭდავად აღწერენ. ის უფლებები და შეზღუდვები რაც ქრისტიანული ან თუნდაც მუსლიმანური საზოგადოებისა და შესაბამისად კონფლიქტის modus operandi–ს განსაზღვრავდა სრულიად მოულოდნელად დაშვებული, მეტიც არარსებული აღმოჩნდა ამერიკის კოლონიზაციისას: „ყოველივე ამის (რიტუალური მკვლელობის) შემდეგ, შემპყრობელი, რომელიც მის ტყვეს ასეთი მზრუნველობითა და სიამაყით უვლიდა, უყურებდა მის ანარეკლს საჯაროდ. მისი მეომარი ახლა უკვე მკვდარი იყო, მისი გული დამწვარი ჰუტზილოპოჩტლის (აცტეკების ღვთაება) საპატივცემულოდ, მისი თავი მოჭრილი სარიტუალო ცეკვისათვის და შემდეგ სპეციალურ თავის ქალათა სადგომზე წამოცმული... მის შემპყრობელს ეძლეოდა ხოხბის ბუმბულით დამშვენებული თასი, რომელიც სავსე იყო ტყვის მკერდიდან შეგროვილი სისხლით. ამ ქოთნით მას უნდა მოევლო ქალაქი და ყველა ღმერთის ქანდაკების პირი მოებანა. შემდეგ იგი ბრუნდებოდა თავის ადგილზე, რათა დაენაწევრებინათ და გაენაწილებინათ გვამის ნაწილები. მოგვიანებით, იგი უყურებდა, თუ როგორ ჭამდნენ მის ოჯახში შეკრებილი მეგობრები მოკლულის ხორცის ფრაგმენტს და თან ტიროდნენ, განიცდიდნენ რა საკუთარი ახალგაზრდა მებრძოლის შესაძლო მსგავს მომავალს. ამ მელანქოლიურ „ნადიმზე“ შემპყრობელი გვერდზე გადადებდა თავის სამოსელს და ცარცით თეთრდებოდა, როგორც მისი ტყვე. (ინგა ქლენდინენ, „აცტეკები“).

ადამიანები განსხვავებულად მოქმედებენ, სხვადასხვა დონეზე განიცდიან და აღიქვამენ კონფლიქტს. ამ წიგნის მესამე განზომილებაც სწორედ ესაა: კონფლიქტის შეგრძნება სხვადასხვა სიმაღლეზე: უმაღლესი მთავარსარდლიდან სანგარში ჩამალულ მეომრამდე. თავის ცნობილ მიმართვაში ბრიტანელი ხალხისადმი ჩერჩილი ამბობდა: „მათ (ფრანგების) უკან, ჩვენს უკან, ბრიტანეთისა და საფრანგეთის არმიისა და ფლოტის უკან, დგანან დანგრეული ქვეყნები და სისხლისაგან დაცლილი ერები: ჩეხები, პოლონელები, ნორვეგიელები, დანიელები, ჰოლანგიელები, ბელგიელები – ყოველი მათგანის თავზე ბარბაროსობის გრძელი ღამე ჩამოწვება, რომელსაც იმედის ვარსკვლავიც კი ვერ გააკრთობს, თუკი ჩვენ ვერ გავიმარჯვებთ, და ჩვენ უნდა გავიმარჯვოთ და ჩვენ გავიმარჯვებთ (BBC ტრანსლიაცია, 1940).

სულ სხვაგვარია მათი განცდები, რომელნიც ომის მთავარი და უშუალო მონაწილენი არიან: „რას ფიქრობდნენ ის ადამიანები ახლა ამ საათს, რომელიც მრავალი მათგანისთვის უკანასკნელი იქნება? ყველაზე ახალგაზრდები, ალბათ დაძაბულნი და აღგზნებული, ძლივს მალავენ საკუთარ ნერვიულობას, მაშინ როდესაც სხვები, „მოხუცი ხელები,“ რომელნიც გამოცდილებამ ფატალისტები გახადა ცოტას ფიქრობენ. დაღლილობა ფანტაზიას ეთამაშება და მძიმე ან სასიამოვნო მოგონებებს წამოშლის – სურათები ირეალობის ფონზე. ალბათ სხვებიც იყვნენ ვინც ხმამაღლა ტიროდა, თავჩარგული იდაყვებსა და იარაღში. ისინი გაშლილ მინდვრებზე, ბაღებზე, სინათლეზე, წყლის ხმაურსა და ინგლისის ხეების შრიალზე, პატარა გაშლილ ხელებზე და იმ შიშზე ფიქრობდნენ, რომელიც განშორების დროს მათ თვალებში ჩანდა; მაგრამ რასის თვითდისციპლინის ინსტინქტმა ყველა ტუჩები მოკუმა, ყველა სახეს ნიღაბი ააფარა. ჩირაღდნის უეცარი სხივი, გატყორცნილი შუქი ვერაფერს აჩენდა გარდა დაღლილი და მობეზრებული გამომეტყველებისა, აი მხოლოდ ეს იყო...“ (გენერალი სპეარსი, „გამარჯვების პრელუდია“). ასეთი კონტრასტები სამხედროებსა და პოლიტიკოსებს, მშვიდობიან მოსახლეობასა და ჯარისკაცებს, ქალებსა და კაცებს შორის ძალზედ საინტერესო დასაკვირვებელია ამ კოლექციაში.

ეს წიგნი სწორედ ასეთი შედარებებისთვის უფროა წასაკითხი ვიდრე როგორც უბრალო ლიტერატურის ნაგლეჯების კოლექცია და ამიტომაც საინტერესო არა მხოლოდ ისტორიკოსების ან ომის სტუდენტებისათვის იქნება. „ომის წიგნი“ ასევე კარგია ისეთი ისტორიულად მნიშვნელოვანი, გადაწყვეტი მოვლენების აღსადგენად, როგორებიცაა მაგალითად მალტის ალყა, აჟინკოსა თუ გალიპოლის ბრძოლა, კონსტანტინოპოლის დაცემა, ენიგმას გაშიფვრა და ოპერაცია ულტრა, ნორმანდიის გადასხმა, ატომური ბომბის ჩამოგდება ნაგასაკიში და სხვა. რაც ყველაზე მთავარია, ეს ყველაფერი მონაწილეთა და თვითმხილველთა მიერაა ნაამბობი და არა „სავარძლის ექსპერტების“ მიერ.

დასასრულს, თუკი ჰემინგუეის ბედი ისევ გაინტერესებთ, ის ყველაზე ამაყად პოკერში მოგებულ ორმოცდაათ ლირაზე წერს.

–ეს მიმოხილვა დაიწერა სპეციალურად ჟურნალ "ლიბერალისათვის"–

Georgia’s Message to the North Atlantic Treaty Community

Georgia, a small albeit strategically located post-Soviet state, has long sought NATO membership. Since the Rose Revolution of 2003, a successful process of state building has been put in motion. Unfortunately, the events of November 2007, when the government put down mass protests using riot police and tear gas have raised many doubts as to whether Georgia was indeed bound to liberal democracy.

Mikheil Saakashvili called snap presidential elections to test the endurance of Georgia’s democratic credentials. Now, with the first ever truly competitive elections over, and with the West appraising the elections as generally meeting international standards, Georgia renews its call for membership in NATO.

NATO was established after World War II when its member states were reeling from the politico-economic and moral injuries caused by Nazism. The first members of the Alliance were states enduring the consequences of World War II, the Cold War and a myriad of “small scale” conflicts. They were not only eager to defend their democracies but were re-emerging from the great political, economic and—most importantly—moral catastrophe of the twentieth century.

Most of them were in extremely unstable political shape, with their uncertain future dependent on the outcome of a rivalry between the United States and the Soviet Union. The United States, assuming the dominant role amongst the democracies, tasked NATO to protect the restoration of Europe. Under the US nuclear umbrella, the Bretton Woods system played a key role in strengthening economies and achieving stability.

There are many examples of how safety from foreign aggression and domination leads to economic development and strong democracies. NATO member Italy suffered the threat of Communist terrorism until 1988. The Greeks fought a civil war as a result of their confrontation with Communists prior to joining the Alliance. Turkey joined NATO in 1952 and it had neither civilian control over the military nor entrenched liberal-democratic institutions. NATO was instrumental in protecting and strengthening stability in each of these and other states as well as in binding them to liberal values. Hence, the history of NATO is a path from military security towards the social, political and economic development, not vice-versa. Italy, Greece, Turkey and many other European states are cases to bear in mind.

It would be misleading to compare Georgia to these now-established European states or to equate the post-WWII political environment with today’s political context. The impact of Georgia on international affairs and in a given security architecture is, unfortunately to Georgians, very insignificant. However, the Georgia of today is a more democratic state than Turkey at the time of its accession to NATO; it is more stable than Italy after WWII or Greece before joining the North Atlantic community; the challenges Georgia face today are nothing compared to those of the European states at the time NATO was being built. Most importantly, the quest Georgia has is very much the same the Europeans had toward the United States: not to be left alone and unprotected against a powerful and aggressive neighbor. It was USSR for Europeans then, it is Russia for Georgians now.

International security is not strengthened in a stand-by mode. It is achieved through active engagement of partners and friends. Georgia already had a degree of such engagement through various partnership programs, and it passed this stage. Regardless of the fact that Georgia had, and will still have, many mistakes, and face many challenges, it will not be very much unlike Italy, Greece or Turkey and it still deserves to be granted a Membership Action Plan in the nearest future. By doing so, Europe and the United States will, on the one hand, again reaffirm their commitment to the founding principles of the North Atlantic alliance; on the other hand, they will not give a green light to Russia to further hamper the migration of nations towards organizations protecting and strengthening liberal-democratic statehood. Europe and the United States founded NATO on the ruins of World War II. Today, Georgia expects its very founding principles to be upheld by the very same Europeans who themselves passed down the same road. The difference is this is now happening not in the context of defeated Fascism and the threat of Communism, but in the context of post-Soviet totalitarian convulsions.

Building democracy and statehood simultaneously is arduous and risky. Many states choose to do one at a time. Punishing Georgia for risking doing both and encouraging Russia to exploit natural vulnerabilities that arise along this road will be unfair at least. It will also put in motion a very negative stream of international politics for the West. Instability in Georgia will have a direct impact on the streets of Europe. Feeling insecure from abrupt foreign manipulation, Georgia might again lapse into conflicts that still simmer in its backyard and are directly fueled by Russia. Georgia runs a strategically important oil pipeline, has an interesting economic potential and can serve as an important communication and trade hub between Europe and Asia. It also enjoys interesting geo-strategic location in politico-military terms.

In this light, the aspirations of Georgia and the interests of the West are meeting and fitting to each other. History has, for the good of us all, preserved many examples of the consequences that come about when one state is punished unfairly and the aggressor is appeased. We need only read these stories properly. Engaging Georgia now will cost the West less; it will cause a far lesser level of political controversy compared to NATO’s past and that of the liberal-democratic West. The outcomes, however, will be greater: Georgia will undoubtedly be bound to the path of democracy; one more “area of instability” will find its way towards safety and prosperity; and the success of democracy and statehood in Georgia will benefit the causes of democracy and stability in the Caucasus and Europe.

The question of whether Georgia shall soon join NATO is not a matter to be left to realpolitik alone. It is a matter of moral choice for the West. It is a choice to hold onto the very values and principles that saved much of Europe from falling into the grips of Stalin’s Communism.



This article was first published by the Georgian English Language Daily "The Messanger" on January 22, 2008

IVSTITIA. REGNORVM. FVNDAMENTVM.

სტატიის სათაურში მოტანილი სიტყვები (ქართულად: სამართლიანობა სამეფოთა საფუძველია) ჰაბსბურგთა იმპერიის ყოფილ დედაქალაქში ყველაზე თვალსაჩინო ადგილას - სამეფო სასახლის კარიბჭეზე წერია. როგორც ჩანს, იმპერიასაც სჭირდება სამართალი და სამართლიანობა, რათა შეინარჩუნოს დომინანტური მდგომარეობა, ძლიერება და მოქალაქეთა ლოიალობა. REGNORVM ანუ მეფობა (სახელმწიფოებრიობა) შეუძლებელია სახელმწიფო, იმპერიული თუ საზოგადოებრივი ინსტიტუციების გამართული ფუნქციონირების გარეშე. აღნიშნულის ეფექტურობა კი სწორედ მათი სამართლიანი მოქმედებით არის განპირობებული. ყოველ შემთხვევაში, ასე სჯეროდათ ჰაბსბურგებს - ჩემი აზრით.

საქართველოში მიმდინარე ბოლოდროინდელი დებატები დეკლარაციულ დონეზე მაინც ადამიანის პოლიტიკური თუ უზენაესი უფლებებისა და თავისუფლებების, მოქალაქეთა და ხელისუფლების პასუხისმგებლობისა და ვალდებულებების შესახებ იყო. პოლიტიკური დებატები და ანალიტიკოსთა მოკლე კომენტარები აუცილებელი და საჭიროა. თუმცაღა არანაკლებ, თუ არა უფრო მნიშვნელოვანია არსებული პრობლემების საფუძვლების ძიება, ჩვენი და სხვათა ისტორიის ანალიზი, მოვლენათა კანონზომიერებისა დანახვა და სწორი ორიენტირების აღება, რათა მომავალი უკეთესი იყოს ვიდრე გასული კვირის დებატები მედიასა თუ ქუჩაში. ამიტომ, ვფიქრობ საჭიროა კიდევ ერთხელ გავიაზროთ თუ რა განაპირობებს ისეთი პოლიტიკური ინსტიტუტების შექმნას, რომელნიც ადამიანთა თავისუფლების გარანტად გვევლინებიან და ხელს უწყობენ მათ საკუთარი საზოგადოებრივი თუ კერძო ინტერესების განხორციელებაში. ამ შემთხვევაში პოლიტიკურ პარტიებსა და პოლიტიკურ სისტემაზე ვსაუბრობთ, რისთვისაც უპირველეს ყოვლისა იმ ქვეყნების ისტორიული გამოცდილებაა საინტერესო, რომელთაც აღნიშნული გზა უკვე გაიარეს და ფუკიამას სიტყვების პერიფრაზი რომ გამოვიყენოთ, ”ისტორიის დასასრულის” მატარებელში ჩასხდნენ.

”ბურჟუაზიის გარეშე არ არსებობს დემოკრატია” (ბარინგტონ მური-უმცროსი)

ფარიდ ზაქარია ესეიში ”ადამიანის თავისუფლების მოკლე ისტორია” ადამიანის ცენტრალური ხელისუფლების ზედმეტი კონტროლისაგან გათავისუფლების პროცესის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ეტაპად კონსტანტინე დიდის მიერ დედაქალაქის რომიდან კონსტანტინოპოლში გადატანას (324 ჩვ.წ.აღ) ასახელებს. კონსტანტინე დიდმა მთელი რომის მოსახლეობა და ინფრასტრუქტურა კონსტანტინოპოლში გადანააცვლა. მან თან წაიყოლა ყველა და ყველაფერი გარდა ერთი ადამიანისა - ეს იყო რომის პაპი. აღნიშნული მოვლენა იყო პირველი პრინციპული ნაბიჯი სახელმწიფო და საეკლესიო კომპეტენციების რეალური გაყოფისა ევროპაში, რომელმაც სათავე დაუდო საერო და სასულიერო სამყაროს, ისევე როგორც სასულიერო სამყაროს შიგნით (მარტინ ლუთერი და სხვა რეფორმატორები) შემდგომ კონკურენციას და ხშირად, დაპირისპირებას ევროპაში. დაპირისპირებისა და კონკურენციის საუკუნოვანმა გამოცდილებამ კი ალტერნატიული აზრის პატივისცემისა და კრიტიკული აზროვნების ტრადიციის დამკვიდრებას და შესაბამისი პოლიტიკური კულტურისა და ინსტიტუტების შექმნას შეუწყო ხელი.

რომის დაცემის შემდგომ, ევროპა განვითარების ერთ-ერთი მთავარ ეტაპზე გადავიდა, სადაც ხელისუფლება ძირითადად დეცენტრალიზებული იყო ადგილობრივი მმართველების ხელში, გერმანული ტომები არასაკმარის სიძლიერეს ფლობდნენ იმისათვის, რათა ცენტრალიზებული ხელისუფლება შეექმნათ ევროპაში, ხოლო ეკლესია დიდი მონდომებით იბრძოდა ძალაუფლების გასამყარებლად. განსხვავებით გაშლილი ველებითა და სტეპებით მდიდარი რუსეთისა თუ აზიისაგან, ევროპაში რთული იყო ცენტრალიზებული ხელისუფლების ფორმირება. ამ და სხვა იდეოლოგიური თუ პოლიტიკური საფუძვლების გამო, სწორედ შუა საუკუნეების ევროპაში დაიწყო დეცენტრალიზებული მმართველობის კულტურის ჩამოყალიბება. ვინაიდან ნომინალური მმართველები ვერ ახერხებდნენ სრული კონტროლის დამყარებას, ისინი საჭიროებდნენ ადგილობრივი კლანების, ფეოდალებისა თუ სხვადასხვა ტიპის მმართველების მხარდაჭერას ძვირადღირებული კამპანიებისათვის, იქნებოდა ეს მშენებლობა, ომი თუ ორივე ერთად. შესაბამისად, ევროპაში თანდათანობით ჩამოყალიბდა ავტონომიის, დამოუკიდებელი მეწარმეობის, კულტურული და ეთნიკური ტოლერანტობის, აზრის თავისუფლებისა და კონკურენციის წინაპირობები. ამავე პერიოდში იწყებს ფორმირებას კანონის უზენაესობის პრინციპი მისი თანამედროვე გაგებით. ყველაზე საინტერესო ის არის, რომ აღნიშნულის ფორმირება იწყება არა ზემოდან ქვემოთ - მონარქისა თუ იმპერატორის კეთილი ნების გამოვლინებით ან როგორც მათი ძალაუფლების რეალიზაცია, არამედ ქვემოდან ზემოთ - ქვეშემრდომის შესაძლებლობით არ დაეშვა ზემდგომის არასასურველი მონაწილეობა ადგილობრივ საქმეებში. აღნიშნული ისტორიული კონტექსტიდან გამომდინარე, ტერმინი ”კანონის უზენაესობა” ფაქტიურად ასახავს ცენტრალური ხელისუფალის უუნარობას ზედმეტად ჩაერიოს ადგილობრივი ხელისუფალის საქმეებში. Magna Carta (1215) სწორედ ადგილობრივი ბარონების გამარჯვება იყო ცენტრალური ხელისუფლების წინააღმდეგ ბრძოლაში. ერთ-ერთ უმთავრეს ფაქტორს, რომელმაც ბარონთა გამარჯვება განაპირობა მათი კერძო ეკონომიკური შესაძლებლობები წარმოადგენდა. ამ მხრივ, კანონის უზენაესობის ერთ-ერთ უპირველეს, თუ არა უმთავრეს საფუძვლად სწორედ ეკონომიკური ძლიერება გვევლინება.

აღნიშნული ვითარება რადიკალურად იცვლება შუა საუკუნეების დასასრულს, როდესაც სამხედრო რევოლუცია, მონარქიების გაძლიერება და ნაციონალიზმის აღზევება ახალ პირობებს ქმნის ევროპაში. მიუხედავად ამისა, ავტოკრატიული მონარქიების ფორმირება დროებითი და პრინციპში ხანმოკლე გადახვევაა დეცენტრალიზებული და თავისუფალი ევროპის საერთო ბუნებიდან. საფრანგეთის ბურჟუაზიულ რევოლუციას (მიუხედავად მისი იმპერიალისტური ინსტინქტებისა რესპუბლიკის ადრეულ პერიოდში) და დიდი ბრიტანეთის ეკონომიკურ ტრანსფორმაციას ევროპაში ახალი რეალობა შემოაქვს სადაც ახალი, გამდიდრებული ბურჟუაზიისა და ინგლისელი ჯენტლმენების სახით ახალი და გავლენიანი პოლიტიკური ფენა - საშუალო კლასი იქმნება, რომელიც მისაბაძი ხდება როგორც მოსახლეობის დაბალი, ისევე მაღალი ფენებისათვის. ამ ცვლილებებს ახალი კულტურა შემოაქვს. ეს არის თავისუფალი მესაკუთრის კულტურა, რომელსაც ხელი მიუწვდება მნიშვნელოვან ეკონომიკურ რესურსებზე, ამის შედეგად მონაწილეობს ძალაუფლების გადანაწილებაში (ინგლისის პარლამენტი ამის საუკეთესო ნიმუშია - The House of Commons) და ხდება სოციალური ცხოვრების მთავარი მამოძრავებელი ძალა. ამის მაგალითია ინგლისის მეფის, ჯეიმს I-ის პასუხი მოქალაქის თხოვნაზე მისი შვილი ჯენტლმენთა კლასში ჩაერიცხა: ”შეუძლებელია იგი ჯენტლმენად ვაქციო, აი ლორდად კი ნამდვილად შემიძლია ვაკურთხო.”

ვესტფალიის ზავი საბოლოოდ აყალიბებს ევროპის პრინციპულ მომავალს, სადაც სახელმწიფო არის მთავარი და სუვერენული მოთამაშე საერთაშორისო სისტემაში, ხოლო ევროპული დემოკრატიის ფორმირების წამყვანი ძალა კი კაპიტალიზმი ხდება. მიუხედავად მეოცე საუკუნის კატაკლიზმებისა, ევროპის განვითარების პრინციპული გზა არ შეცვლილა და იგი დარჩა თავისუფალი ადამიანის სამყარო, რომელსაც შესწევდა ცენტრის ზედმეტი ძალაუფლების ალაგმვა. ისტორიულად, ადამიანის თავისუფლების ინსტიტუციონალიზაცია, ზაქარიას თქმით, წინ უძღოდა დემოკრატიული სისტემის ინსტიტუციონალიზაციას ევროპაში. ადამიანი პირველად ევროპაში გახდა მთავარი შემოქმედი პირი სახელმწიფოებრივი ცხოვრებისა.

საბოლოო ჯამში, სწორედ კაპიტალიზმი და კაპიტალისტი გახდა ევროპისა და შეერთებული შტატების, ისევე როგორც მოგვიანებით სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის, აფრიკისა და ლათინური ამერიკის ზოგიერთი სახელმწიფოს განვითარების მთავარი მოტორი. სახელმწიფოებმა, რომელთაც ჯერ პოლიტიკური ლიბერალიზაცია ამჯობინეს (თუნდაც ”კარგი სახის” შენარჩუნების მიზნით) და შემდგომისათვის გადადეს ეკონომიკური რეფორმები, საბოლოო ჯამში ჩამორჩენილი ეკონომიკისა და დიქტატურის რიგებში აღმოჩნდნენ. სახელმწიფოები კი რომელთაც ჯერ საკუთარი მმართველობითი სტრუქტურები და ეკონომიკა გააუმჯობესეს, როგორც წესი დადგნენ ლიბერალიზაციის შეუქცევად გზაზე. მრავალი მეცნიერის დაკვირვებით, ეკონომიკის ლიბერალიზაცია ბადებს ახალ პოლიტიკურ სუბიექტებს. ეს ახალი მოქმედი პირები შემდგომ თანდათანობით მოიპოვებენ პოლიტიკურ ძლიერებას, ხოლო საკუთარ პოლიტიკურ ინტერესებს მათ მიერ აწყობილი და დაცული პოლიტიკური ინსტიტუტების - პოლიტიკური პარტიების საშუალებით ახორციელებენ, ახორციელებენ, ვინაიდან მათ ამის შესაძლებლობა გააჩნიათ. სხვა სიტყვებით, ისტორია გვიჩვენებს, რომ სახელმწიფოს განვითარების საუკეთესო გზაა პირველ რიგში ეკონომიკური დოვლათის შექმნა, რომელსაც შემდეგ, როგორც წესი მოაქვს ლიბერალური დემოკრატია და არა პირიქით. მატერიალური კეთილდღეობა ბადებს ლიბერალური დემოკრატიის მოთხოვნილებას და ამასთანავე, ქმნის მისი დაცვის საუკეთესო შესაძლებლობებს. აღნიშნულის საუკეთესო მაგალითები საფრანგეთი, დიდი ბრიტანეთი და შეერთებული შტატებია. ჩვენთვის კარგად ნაცნობი ნეგატიური მაგალითი კი დემოკრატიული კონსტიტუციით აღჭურვილი და დამოუკიდებლობის პირველ წლებში რუსეთისათვის ”ეკონომიკური ემბარგოს” დამწესებელი საქართველოს უახლესი წარსულია.

ჩვენი გაკვეთილი

და მაინც, რა კავშირი აქვს ამ ისტორიულ მიმოხილვას გასულ კვირას ჩვენთან დაწყებულ პოლიტიკურ დაპირისპირებასთან? უპირველეს ყოვლისა ამ მოვლენებმა აჩვენა, რომ საზოგადოება ჯერ კიდევ მოკლებულია როგორც ხელისუფლებაზე ეფექტური ზეგავლენის მოხდენის ბერკეტებს - გამართული პოლიტიკური პარტიების სახით, ასევე ამ ბერკეტების ჩამოყალიბების საშუალებებს. მეორეს მხრივ ბუნებრივია, რომ სახელმწიფო მმართველობის სისტემა მნიშვნელოვან გაუმჯობესებას საჭიროებს. ბოლოდროინდელი პოლიტიკური დაძაბულობა კი ამ პრობლემების პირდაპირი შედეგი იყო. საქართველოს ეკონომიკას ჯერ კიდევ სჭირდება დამატებითი დინამიზმი ახალი მოთამაშეების მოსაზიდად და ნამდვილად კონკურენტული გარემოს შესაქმნელად, არა მხოლოდ მეწარმეების სახით, არამედ უპირველეს ყოვლისა, პოლიტიკური აქტორების ჩამოყალიბების თვალსაზრისით, კერძოდ კი ძლიერი საშუალო ფენის შესაქმნელად, რომელიც ისევე როგორც ყველა დემოკრატიულ სახელმწიფოში იქნება ლიბერალური ღირებულებების მთავარი დამცველი. მხოლოდ შეძლებულ ადამიანს შეუძლია ეკამათოს და პოლიტიკური მეთოდებით დაუპირისპირდეს ხელისუფლებას, თუკი იგი მისთვის არასასურველ პოლიტიკას მიმართავს. მშიერი და უუფლებო ადამიანები კი ძირითადად რევოლუციებს აწყობენ.

კაპიტალისტური კულტურისა და ეთიკის დანერგვა არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ მნიშვნელოვანი ღირებულებითი, პოლიტიკური და ეროვნული მნიშვნელობის მქონეა, რომელიც სტრატეგიული და ეროვნული მნიშვნელობის პოლიტიკად მესახება, არა მხოლოდ ეკონომიკური მიზეზების გამო არამედ მენტალური თვალსაზრისითაც. ამ პოლიტიკის შენარჩუნება, ვფიქრობ ხელისუფლების პირველი რიგის ამოცანაა. მხოლოდ ეკონომიკური საშუალებების მოპოვებით არის შესაძლებელი კანონის უზენაესობის დამკვიდრება საზოგადოებაში.

რეფორმების პროცესი რთული და მტკივნეულია. ადგილობრივი მეწარმე მტკივნეულად აღიქვამს იმპორტირებული პროდუქციის კონკურენტულ ფასს, სამწუხაროდ გარკვეული ხნის მანძილზე ყველა ვერ შეძლებს ჰილტონის დარბაზებში ისადილოს და ბუნებრივია ამ პროცესში მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი აღმოჩნდება წაგებული. მიუხედავად ამისა, ასეთი მტკივნეული რეფორმების გარეშე შეუძლებელი იქნება ჯანსაღი პოლიტიკური სისტემის, იდეოლოგიასა და სხვადასხვა ფენების ინტერესებზე დაფუძნებული პოლიტიკური პარტიების ფორმირება, რომელნიც ლეგიტიმური დემოკრატიული პროცესის მამოძრავებელი ძალა იქნებიან. სხვა შემთხვევაში ჩვენ მოგვიწევს ერთი პიროვნების გარშემო არსებული პარტიებით ”საზრდოობა.” ასეთ პირობებში კი ამ ადამიანთა მიერ სამართალდარღვევა თუ პოლიტიკური შეცდომა პარტიას არსებობად უჯდება, ეს კი სხვა არაფერია, თუ არა მოქალაქეთათვის პოლიტიკური ინტერესების რეალიზაციის მთავარი საშუალების უარყოფა. ”პრივატიზაცია, პრივატიზაცია, პრივატიზაცია!” ურჩევდა სოციალიზმიდან დემოკრატიისა და საბაზრო ეკონომიკისაკენ გარდამავალ გზაზე მყოფ ქვეყნებს მილტონ ფრიდმენი, რომელიც თანამედროვე ეკონომიკური აზრის (ჩიკაგოს სკოლა) ერთ-ერთი ფუძემდებელია. ეკონომიკური ზრდის მიღწევა, კერძო კაპიტალის შემოდინება და დაგროვება იმ გზის ფუნდამენტია, რომელიც კანონის უზენაესობის დამკვიდრების გზაზე უნდა გავიაროთ.

ის, რომ ამ წერილში კაპიტალიზმის მნიშვნელობაზე გავამახვილე ყურადღება არ ნიშნავს, რომ კანონის დაცვა, ჩინოვნიკთა თუ პოლიტიკოსთა კეთილსინდისიერება, ეროვნული და დემოკრატიული იდეალები ან თუნდაც პატრიოტიზმი მეორეხარისხოვანი ფაქტორებია. მაგრამ ეკონომიკური შესაძლებლობის, კერძო საკუთრებისა და კერძო კაპიტალის გაჩენა აუცილებელია ჯანსაღი პოლიტიკური სისტემის ფორმირებისათვის. რეფორმების შედეგად დაგროვილი უკმაყოფილება ხშირად პოლიტიკურ პროტესტშიც გადაიზრება, მაგრამ საბოლოო ჯამში იგი პოლიტიკურ პროცესად იქცევა. სწორედ აქ არის ხელისუფლების როლი: დაიცვას კანონი და არ დაუშვას ანარქია; აქვეა ოპოზიციის შესაძლებლობაც: ცალკეულ მოქალაქეთა უკმაყოფილება პოლიტიკურ სამოქმედო გეგმად ”გადათარგმნოს” და აქვეა მთლიანად ჩვენი, სამოქალაქო საზოგადოების ვალდებულება ანგარიში მოვთხოვოთ როგორც ხელისუფლებას, ისე ოპოზიციას და ვაიძულოთ ორივე მხარე უერთგულოს ისეთ მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ ორიენტირებს, როგორებიცაა ლიბერალური ღირებულებები, კაპიტალიზმი და ე.წ. ”დასავლური ორიენტაცია,” რომელსაც უფრო ლიბერალურ-დემოკრატიულ ორიენტაციას ვუწოდებდი.

ჩვენი სახელმწიფოს განვითარება ლიბერალური დემოკრატიის ჩამოყალიბების ისტორიულ კანონზომიერებას მიჰყვება და ეს ნამდვილად დადებითი, თუმცაღა რთული და მტკივნეული პროცესია. სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ, ჩვენ არ ვართ გამონაკლისი და თუკი ჩვენს საზოგადოებას ეყოფა მოთმინება, თუკი ჩვენ შევძლებთ ჩვენი საკუთარი და მსოფლიოს ლიბერალურ-დემოკრატიული ქვეყნების გამოცდილების ათვისებას, მაშინ შევძლებთ მართებულ პოლიტიკურ ტენდენციებს ჩავუყაროთ საფუძველი. მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში ავირიდებთ თავიდან ვითარებას, როდესაც პოლიტიკური ორგანიზაციების დიდი ნაწილი სერიოზული სახით კამათობს იმის თაობაზე თუ რა უმჯობესია, გაფუჭებული საქმის გამოსწორება თუ ის, რომ საქმე საერთოდ არ გაფუჭდეს; ჩრდილო-ატლანტიკური ალიანსის წევრობა უფრო წაგვადგება კონფლიქტების დარეგულირებაში თუ პირიქით; კემპინსკის სასტუმრო უფრო სასურველია ეკონომიკის განვითარებისათვის თუ სადღაც სარდაფში სალარო აპარატის გარეშე მომუშავე სასადილო.

იმით დავასრულოთ, რითაც დავიწყეთ. კანონიერება სახელმწიფოსა და მმართველობის ეფექტურობის საფუძველია. ათენისა და რომის ძლიერების, მათი კანონების განხორციელების გარანტს კი თავისუფალი მიწათმოქმედნი თუ მევაჭრენი წარმოადგენდნენ. რომის იმპერიაში თავისუფალი ვაჭრობა და თავისუფალი გადაადგილება ერთ-ერთ უმთავრეს და გარანტირებულ უფლებას წარმოადგენდა. დიდი ბრიტანეთის, საფრანგეთისა თუ შეერთებული შტატების კანონის უზენაესობისა და ეფექტურობის გარანტი ეკონომიკურად ძლიერი და შესაბამისად, პოლიტიკურად თავისუფალი მოქალაქეა. კანონის უზენაესობის წყარო ახალი ეკონომიკური შესაძლებლობები და შედეგად ის პოლიტიკური მოთხოვნებია, რომელთა ზურგს უკან ნამდვილი მესაკუთრე და კაპიტალისტი, საშუალო კლასის წარმომადგენელი - ჯენტლმენი დგას, რა თქმა უნდა კაპიტალისა და კაპიტალისტის რელიგიური თუ ეროვნული კუთვნილების მიუხედავად.

ლევან ცუცქირიძე

ნეიტრალიტეტის ცუდი არჩევანი

”ღმერთი იმის მხარესაა, ვისაც დიდი ბატალიონები ჰყავს” ნაპოლეონ ბონაპარტე

ბოლო დროს საქართველოს პოლიტიკურ სივრცეში განახლდა მსჯელობა საქართველოს, როგორც ნეიტრალური სახელმწიფოს შესაძლებლობის შესახებ. განახლდა, რადგან აღნიშნული არ არის ახალი საკითხი ქართულ პოლიტიკურ დებატებში და იგი პირველად დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ გახდა აქტიური მსჯელობის საგანი. სამწუხაროდ, ისევე როგორც დამოუკიდებლობის პირველ წლებში, დღევანდელ მსჯელობასაც დიდწილად არაინფორმირებული ხასიათი გამოარჩევს. უპირველეს ყოვლისა, ეს ეხება საერთაშორისო ურთიერთობების ისტორიას, ფაქტებსა და ტერმინოლოგიას; შემდეგ კი ისტორიის, ფაქტებისა და ტენდენციების ანალიზს და ლოგიკური დასკვნების გაკეთებას.

პირველ რიგში უნდა ავღნიშნოთ, რომ ნეიტრალიტეტი არ არის ერთგვარი და მისი მრავალი ფორმა არსებობს. ”მიუმხრობლობა,” ”მშვიდობიანი და აქტიური თანაარსებობა,” ”აქტიური ფორმალური ნეიტრალიზმი,” ”პოზიტიური ნეიტრალიზმი,” ”იზოლაციონიზმი” ნეიტრალიზმის სხვადასხვა ფორმების მხოლოდ მცირე ჩამონათვალია (პიტერ ლიონი ”ნეიტრალიტეტი და ნეიტრალიზმის კონცეფციის განვითარება,” ”პოლიტიკის მიმოხილვა,” ტომი 22, #2, 1960 წლის აპრილი. გვერდი 256 ). ყველა ნეიტრალიტეტი არ არის ერთნაირი, ხოლო ყველა ნეიტრალურ სახელმწიფოს თავისი უნიკალურობა გააჩნია. როგორც მარქსი მართებულად აღნიშნავდა, ”ნეიტრალიტეტი ისტორიული კონცეფციაა და ყველა ასეთი კონცეფციების მსგავსად, იგი სხვადასხვა დროს სხვადასხვა მნიშვნელობის მქონეა.” მნიშვნელოვანი განსხვავება არსებობს ნეიტრალურ პოზიციასა და ნეიტრალიტეტს ან უფრო სწორად ნეიტრალისტურ პოლიტიკას შორის (ეს ორი ხშირად სინონიმებადაც გამოიყენება, თუმცა მათ შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებებია). პირველი გულისხმობს საერთაშორისო პოლიტიკაში არსებული ერთი ან რამოდენიმე საკითხის მიმართ ქვეყნის ნეიტრალურ დამოკიდებულებას. მეორე სახელმწიფოს მუდმივ მიუმხრობლობას. აღნიშნული შესაძლოა განცხადებულ იქნას როგორც ოფიციალური პოლიტიკა, ან უბრალოდ გამოხატული, როგორც ქვეყნის პოლიტიკური ”ქცევის” ტრადიცია. საქართველოს შემთხვევაში ნეიტრალური პოზიციის მაგალითია ჩვენი დამოკიდებულება მთიანი ყარაბაღის პრობლემის მიმართ.სულ

სხვა საკითხია ნეიტრალიზმი, როგორც სახელმწიფოს მიერ ფორმალურად გამოცხადებული მიუმხრობლობის პოლიტიკა, რომლის თანახმად სახელმწიფო არ ერევა არც ერთ საერთაშორისო კონფლიქტში პირდაპირი თუ ირიბი საშუალებებით ან მხარდაჭერით. ასეთი ნეიტრალისტური პოლიტიკის მაგალითებია ირლანდია და შვეიცარია მეორე მსოფლიო ომის დროს, თუმცაღა აქვე უნდა ავღნიშნოთ, რომ ვერც ისინი გადაურჩნენ ”შემთხვევით” საჰაერო დაბომბვებს. ამ შემთხვევაში, რამოდენიმე მნიშვნელოვან პრობლემასთან გვაქვს საქმე. პირველი არის ის რომ, ნეიტრალიზმი არის არა მხოლოდ ერთი ქვეყნის არჩევანი, არამედ მსოფლიო პოლიტიკის ყველა მნიშვნელოვანი მოთამაშის ურთიერთთანხმობის პროდუქტი. ეს ნიშნავს, რომ ერთი ქვეყნის სურვილს იყოს ნეიტრალური, უნდა ემთხვეოდეს ყველა სხვა დიდი და ძლიერი სახელმწიფოს სურვილს იხილოს ასეთი ქვეყანა მსოფლიო რუკაზე. აღნიშნული მეტად რთულად რეალიზებადი ამოცანაა, რადგან პირველ რიგში ასეთი საერთაშორისო კონსენსუსი ძნელად მისაღწევია ფორმალურად; მისი რეალური დაცვა ისეთ საერთაშორისო გარემოში, სადაც როგორც წესი, არ არსებობს მართვის ვერტიკალური, ყველასათვის მისაღები სისტემა და სამხედრო უსაფრთხოება წამყვანი საკითხია გადაწყვეტილებათა მიღების პერიოდში, კიდევ უფრო რთული საქმეა. მთავარი სახელმწიფოთა ქცევაში არის არა საერთაშორისო ნორმები ან ხელშეკრულებები, არამედ ეროვნული ინტერესები და უსაფრთხოება, რომელიც ხშირად და მუდმივად იცვლება. ამასთან, ხელშეკრულებები და ნორმები მხოლოდ და მხოლოდ გამოხატავენ მსოფლიოში არსებულ ძალთა ბალანს და არა განაპირობებენ მას.

გამომდინარე ზემოთქმულიდან, ნეიტრალიზმი ბევრად უფრო რთულად განსახორცილებელი პოლიტიკაა, ვიდრე ნეიტრალიტეტი ერთ ან თუნდაც რამოდენიმე კონკრეტულ საკითხთან მიმართებაში. მსოფლიო და საქართველოს ისტორია გვიჩვენებს, რომ ნეიტრალიზმის პროექტები უფრო მეტად წარუმატებელია, ვიდრე წარმატებული. ამის მაგალითები უამრავია, ჩვენთვის საგულისხმო კი ბელგია და საქართველოა. ორივე სახელმწიფო მტრულად განწყობილ, აგრესიულ ქვეყანას ესაზღვრებოდა (გერმანია და რუსეთი), მათი სამხედრო შესაძლებლობები კი უსაფრთხოების გარანტიას ვერ იძლეოდა. პირველი მსოფლიო ომის დროს, ბელგიის ნეიტრალიზმმა და საერთაშორისო გარანტიებზე ნდობამ გერმანიის მაშინდელ არმიას სულ რამოდენიმე კვირა დააკარგვინა მისი სრული ოკუპაციისათვის; ჩვენ კი, საქართველოს ანექსიის წინა პერიოდში, ”ნეიტრალიტეტმა” დაგვაკარგვინა მოკავშირეები და გზა გაუხსნა ძლიერ მოწინააღმდეგეს. თანამედროვე პერიოდის ნეიტრალური ქვეყნების რუკას თუ დავხედავთ (ავსტრია, შვედეთი, შვეიცარია, ლიხტენშტეინი, ფინეთი) დავინახავთ, რომ ასეთი ქვეყნები, როგორც წესი ”შეფუთულნი” არიან დიდი და დემოკრატიული სახელმწიფოების გარემოცვაში (გამონაკლისი კოსტა რიკა და თურქმენეთია) და ძლიერი ეკონომიკა გააჩნიათ. ამასთან, მათ ტერიტორიაზე არ არის ეთნიკური კონფლიქტები და სეპარატიზმი. საქართველო ამ მახასიათებლებით რა თქმა უნდა არ გამოირჩევა.

თანამედროვე საქართველოსათვის, რომელიც დიდწილად დამოკიდებულია იმპორტზე, საერთაშორისო ვაჭრობაზე, დიდი და დემოკრატიული ქვეყნების მხარდაჭერაზე ნეიტრალიზმის განხორციელება წარმოუდგენლად რთული ამოცანა იქნება თუკი ეს პროცესები საფრთხის ქვეშ დადგება ან ჩვენი მოკავშირენი კონფლიქტში აღმოჩნდებიან ჩართულნი (დღევანდელი ერაყის ომი, საქართველოს მონაწილეობა კოსოვოს სამშვიდობო ოპერაციაში და შესაძლო მონაწილეობა ავღანეთის სტაბილიზაციის ოპერაციაში). ამასთან, თანამედროვე მსოფლიოში შეიცვალა სამხედრო საფრთხეთა ხასიათი. ნეიტრალიზმი ძირითადად ომში არ მონაწილეობას ნიშნავს, მაგრამ თანამედროვე კონფლიქტების დიდი ნაწილი შორს დგას კლასიკური ომებისაგან. მაგალითად როგორ უნდა იმოქმედოს სახელმწიფომ, რომელიც აცხადებს რომ ნეიტრალურია, თუკი მას სთხოვენ საკუთარი საჰაერო და საზღვაო საზღვრების გახსნას ანტი-ტერორისტულ ოპერაციაში, ჰუმანიტარულ ინტერვენციაში, კონფლიქტის პრევენციაში ანდა სულაც გენოციდის აღკვეთაში დასახმარებლად? მეტიც, რა უნდა ქნას სახელმწიფომ, რომელიც ნეიტრალიტეტს გამოცხადებს, ხოლო ეთნიკური, პოლიტიკური და სეპარატისტული კონფლიქტები მის ტერიტორიულ მთლიანობას ხელყოფენ, მის ხელთ არსებული სამხედრო-პოლიტიკური ინსტრუმენტები კი არასაკმარისი აღმოჩნდება? ამ საკითხებზე მსჯელობა ცალკე დისკუსიისა და კვლევის საგანია. ამ ეტაპზე კი შეიძლება მხოლოდ ის ითქვას, რომ ნეიტრალიზმის თეორიას ასეთ გამოწვევებზე ადექვატური პასუხი ჯერ არ გაუცია.

საქართველოს შემთხვევაში, რუსეთის მიერ ნეიტრალიტეტის იდეის შემოთავაზება ჭკვიანური, დროული და საშიშია. როგორც წესი, ნეიტრალიტეტი უწყინარ იდეად აღიქმება. ”რატომაც არა?” იკითხავს ადამიანი, რომელიც არ არის გაცნობიერებული საერთაშორისო პოლიტიკის რთულ სამყაროში. პასუხი მარტივია: იმიტომ, რომ საქართველოსათვის ნეიტრალიტეტის გამოცხადება ნიშნავს უარის თქმას ძლიერ მოკავშირეებთან აქტიურ თანამშრომლობაზე (შეერთებული შტატები), რომელსაც დიდი წვლილი მიუძღვის იმაში, რომ დღეს საქართველოს საკითხები საერთოდ განიხილება რომელიმე სერიოზულ საერთაშორისო ფორმატში და რომ ჩვენ, ისევე როგორც უამრავი სხვა ქვეყანა არ ვართ მივიწყებულნი როგორც უიმედო, უპერსპექტივო და ზედმეტი დანახარჯებისა და ნაკლები ამოგების პოტენციალის მქონე ”ნაცრისფერი ტერიტორია.” მეორე, ნეიტრალიზმი ნიშნავს უარის თქმას ჩრდილო ატლანტიკურ ალიანსში გაწევრიანებაზე, ეს კი იგივეა რაც ჩვენს ტერიტორიული მთლიანობასა და ეროვნული უსაფრთხოებაზე მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი სამხედრო ბლოკის მიერ მნიშვნელოვანი გარანტიების საკუთარ თავზე აღებაზე უარის თქმას. მესამე, ეს ნიშნავს იმის რისკს, რომ ჩვენი დღევანდელი მოკავშირეები გახდებიან როგორც მინიმუმ ნაკლებად დაინტერესებულნი ჩვენი წარმატებით, ხოლო უარეს შემთხვევაში - ჩვენი მომავალი ანტაგონისტები, რადგან მათი ინტერესი საქართველოს მიმართ განპირობებულია არა ჰუმანიტარული ან ზოგადსაკაცობრიო იდეალებით, არამედ საკუთარი ეროვნული ინტერესებით: ენერგეტიკული უსაფრთხოება და ენერგეტიკული რესურსების მოწოდების წყაროების დივერსიფიკაცია, პლატფორმა საკუთარი საგარეო და სამხედრო პოლიტიკის განხორციელებისათვის, საერთაშორისო თანამშრომლობა ტრანს-ნაციონალური ტერორიზმის წინააღმდეგ, დემოკრატიის გაძლიერება, როგორც ”შენი სახლის” დაცვის კარგი საშუალება. შესაბამისად, მათთვის ამ საქმეში ხელშეწყობაზე უარის თქმა ნეიტრალიტეტის გამოცხადებით გამოიწვევს მათი პოლიტიკური ტაქტიკის ცვლილებას და არავითარ შემთხვევაში მათი პოლიტიკური მიზნების მოდიფიკაციას - საქართველოს ამის არც ეკონომიკური და არც პოლიტიკური საშუალება გააჩნია.

რუსეთის მთავარი იდეა მარტივი და ლოგიკურია: თუ მოსახლეობაში ნეიტრალიზმი ჰპოვებს სერიოზულ გამოძახილს, არსებობს შანსი იმ საერთო ეროვნული კონსენსუსის მორღვევისა, რომელიც აგერ უკვე რამოდენიმე ათეული წელია არის საქართველოს სვლა ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსისაკენ და მისი მჭიდრო კავშირები უპირველეს ყოვლისა შეერთებულ შტატებთან და შემდეგ კი ევროპასთან. აღნიშნული კონსენსუსის რღვევა ასევე გამოიწვევს სერიოზულ დაბრკოლებებს ალიანსში გაწევრიანების პროცესში (კარგი მაგალითი უკრაინაა) რაც უკვე სანახევრო წარმატება იქნება რუსეთის საგარეო პოლიტიკისთვის საქართველოსთან მიმართებაში. ასეთი სცენარის წარმატების შემთხვევაში, არსებობს რისკი საქართველოსადმი ინტერესის განელებისა, რაც შექმნის ახალ შესაძლებლობებს საქართველოში რუსული გავლენის და პირდაპირ ვთქვათ პატრონაჟის აქტიურად დამკვიდრებისათვის ამ შემთხვევაში, უკვე საგრძნობი ”დასავლური თანხმობით.” თუ რას ნიშნავს რუსული პატრონაჟი, ამის ახსნა აღნიშნული სტატიის მიზანს არ წარმოდგენს.

ამასთანავე, არსებობს სხვა, არა ნაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხები, რომელიც ანგარიშგასაწევია მაშინ, როდესაც ვსაუბრობთ დიდ საერთაშორისო გაერთიანებებში ჩვენს მონაწილეობაზე. ალიანსებს სამი დიდი ფუნქცია გააჩნიათ: პირველი, ეს არის ალიანსი, როგორც კოლექტიური უსაფრთხოების სისტემა და ბალანსირება საგარეო საფრთხის წინაააღმდეგ. მეორე, ეს არის ალიანსი როგორც ”მეგობრების” მიერ ერთმანეთის კონტროლის საშუალება. მესამე ეს არის კაპიტალისა და სხვა რესურსების ეფექტური განაწილება.

ალიანსი, როგორც ბალანსირების საშუალება: საერთაშორისო პოლიტიკაში ქვეყნების ქცევას მათი ეროვნული ინტერესები განაპირობებს. ის თუ რომელ ალიანს შეურთდება რომელიმე ქვეყანა დამოკიდებულია მის სამხედრო, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ რესურსებზე. ამ მხრივ ქვეყანა ცდილობს მისი მოწინააღმდეგის დაბალანსებას საწინააღმდეგო ალიანსში გაწევრიანებით ან თანხმდება საკუთარი პრინციპებისა და ინტერესების ნაწილობრივ შეზღუდვას უბრალო თვითგადარჩენის მოტივიდან გამომდინარე. საერთაშორისო ურთიერთობების კლასიკური კვლევები აჩვენებს, რომ თუ უშუალო მეზობლისაგან მოდის საფრთხე, მაშინ უმჯობესია მის წინააღმდეგ ბალანსირების პოლიტიკას მიმართო და დაიცვა შენი ინტერესები. ერთადერთი გამართლება, მოწინააღმდეგესთან ”მიკედლებაში” არის ის შემთხვევა, როდესაც სხვა არჩევანი უბრალოდ არ არსებობს, არავის აინტერესებს შენი ბედი და არავისთვის ხარ მნიშვნელოვანი. დღეს საქართველოს აქვს ძალზე კარგი შესაძლებლობა, დააბალანსოს რუსეთის პოლიტიკა ჩრდილო ატლანტიკურ ალიანსში წევრობით, შეერთებულ შტატებთან მჭიდრო თანამშრომლობით (რომელსაც ცნობილი ამერიკელი მეცნიერი, სტივენ ვალტი ”იდეალურ მოკავშირეს” უწოდებს მისი ერთგვარი გეოგრაფიული იზოლაციის გამო) და ამასთან, განამტკიცოს საკუთარი სუვერენიტეტი და განახორციელოს შედარებით დამოუკიდებელი ეროვნული საგარეო პოლიტიკა. სწორედ ამიტომ, ჩვენი მაგალითი უნდა იყოს არა შვეიცარია, რომელზეც დიდ წილად დამოკიდებული უფროა მსოფლიო ბაზრის სტაბილურობა, ვიდრე თავად შვეიცარია მასზე; არა თურქმენეთი, რომლის ”მიუმხრობლობა” იზოლაციონიზმს წააგავს, ან თუნდაც ფინეთი, რომელსაც ერთ-ერთი საუკეთესო არმია და რუსეთთან წარმატებული ომის ტრადიცია გააჩნია, არამედ ყველა ის ევროპული , სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის , ლათინური ამერიკის ბევრი სახელმწიფო, რომელნიც არიან რა სხვადასხვა მნიშვნელოვანი ალიანსების მონაწილენი, აქვთ შესაძლებლობა უფრო აქტიური საგარეო პოლიტიკა აწარმოონ.

”მეგობრების” ურთიერთკონტროლი: აღნიშნული ფუნქცია საქართველოსათვის არანაკლებ მნიშვნელოვანია. საქართველოს წევრობა ალიანსში, რომლის სამხედრო ძლიერებას ზურგს ლიბერალური დემოკრატია, თავისუფალი საბაზრო ურთიერთობები, კანონის უზენაესობა, ადამიანთა უფლებები და კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობა წარმოადგენს, მარტივად რომ ვთქვა აუცილებელი, სასარგებლო და ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე საქართველოს ნეიტრალიზმი, რომელიც პოტენციური აგრესორების კეთილ ნებაზე იქნებოდა დამოკიდებული. უმჯობესია, საქართველო რომელიც დემოკრატიის ფორმირების პროცესშია, იყოს ისეთი გაერთიანების წევრი, სადაც აღნიშნული ფასეულობები კავშირის ფუნდამენტს წარმოადგენს. აქ არჩევანი ძალზედ მარტივი და გასაგებია.

რესურსების განაწილება: ალიანსი იძლევა საშუალებას, რომ სახელმწიფომ იყიდოს არა ყველაფერი, არამედ რაღაც. არა ჯავშანტექნიკა, ჰაერსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემა, საზღვაო საბრძოლო ხომალდები, არამედ მხოლოდ ერთი ან რამოდენიმე სისტემა. ჩრდილო ატლანტიკურ ალიანში მაღალ-ტექნოლოგიური სისტემებისა და სამხედრო ხელმძღვნელობის ხარჯებსა და რისკებს შეერთებული შტატები ეწევა, კანადაში ჰაერსაწინააღმდეგო თავდაცვის წინასწარი შეტყობინების სისტემები იყო განლაგებული ცივი ომის დროს, ევროპული ქვეყნები სხვა დამატებით და ურთიერთშემავსებელ ფუნქციებს ინაწილებდნენ და ასე გრძელდება დღემდე. ეს საშუალებას იძლევა სახელმწიფო ბიუჯეტები უფრო ეფექტურად დაიხარჯოს. შეერთებული შტატების საგარეო დახმარებამ და მისმა ბირთვულმა ქოლგამ (ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსის საშუალებით) ევროპას ეკონომიკური რეაბილიტაციის საშუალება მისცა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. სამხედრო-პოლიტიკური ქოლგა და უსაფრთხო გარემო სწრაფი ეკონომიკური განვითარებისათვის ახლა ჩვენ გვჭირდება. ჩვენ არ გვინდა ვიყიდოთ ყველაფერი, რადგანაც ჩვენ ტანკების გარდა საავადმყოფოები, პენსიები, ენერგეტიკული დამოუკიდებლობა და ეკონომიკური კეთილდღეობაც გვაქვს ”შესასყიდი.” ყველაფერთან ერთად, ალიანსი ამის საშუალებასაც იძლევა. მიუღებელია ვიფიქროთ იმაზე, რომ მეტი ფული ვხარჯოთ შეირაღებაზე და უფრო დაუცველნი ვიყოთ, ვიდრე იმაზე, რომ ნაკლები დავხარჯოთ და მეტი უსაფრთხოება მივიღოთ. საერთაშორისო პოლიტიკა რთული საკეთებელი საქმეა, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ზოგიერთი გადაწყვეტილება რთულად გასაგებია.

ნეიტრალიტეტი უარესი არჩევანია, რადგანაც არსებობს უფრო პრაგმატული და მომგებიანი არჩევანი. სერიოზული პოლიტიკური კამათი იმაზე, რომ ავირჩიოთ ცუდი, მაშინ როდესაც შეგვიძლია მივიღოთ უკეთესი პირობები უფრო ”იაფად,” სახიფათოა სახელმწიფოს ეროვნული უსაფრთხოებისათვის. დასასრულს ისევ ნაპოლეონი გავიხსენოთ, რომელმაც ავსტრიასთან ომის წინ შვეიცარიას ჯერ ”აბსოლუტური ნეიტრალიზმის” პირობა ჩამოართვა, ხოლო შემდეგ გააფრთხილა: ”თუ დამჭირდება შვეიცარიაზე გავლა, მე ამას გავაკეთებ. ყოველთვის ვიპოვი მიზეზს - ყველაზე უმნიშვნელო პამფლეტიც კი, რომელიც ჩემს წინააღმდეგ იქნება მიმართული, გაამართლებს ჩემს მიზნებს.” შეეძლება ან სურს კი საქართველოს, თანამედროვე სამხედრო სისტემების, მაღალი ტექნოლოგიების, მასობრივი განადგურების იარაღის ეპოქაში და კიდევ უფრო ურთიერთდამოკიდებული მსოფლიოს პირობებში ნეიტრალიტეტი და სუვერენიტეტი მარტომ დაიცვას?
ისტორია გვასწავლის რომ როგორც წესი, ბალანსირება და ძლიერი მეგობრების ყოლა საუკეთესო გამოსავალია, რადგან ყოველთვის იქნებიან პოლიტიკოსები და მხედართმთავრები, რომელთათვისაც პატარა ქვეყნების ნეიტრალიტეტი ერთი ჩვეულებრივი დაბრკოლება იქნება მათი ეროვნული ინტერესებისა თუ ზე-იდეალების რეალიზების საქმეში, ხოლო ვის მხარეს იდგება მომავალი ნაპოლეონი და მისი ბატალიონები, ღმერთის გარდა ჯერ არავინ იცის.

ავტორის შესახებ: ლევან ცუცქირიძე არის საქართველოს საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტის რექტორი და საერთაშორისო პოლიტიკის უსაფრთხოებისა და სტრატეგიული საკითხების სპეციალისტი

სტატია აგრეთვე დაბეჭდილია: ”ახალი შვიდი დღე” 2007 წლის 2-10 მარტი

On Values and a Moral Choice

Make no mistake about it: politics is a complicated thing to do, but very often it presents us with very few and simple decisions to take. At various times and under various circumstances “right” and “wrong” have presented themselves as obvious moral choices. Such was the case when peoples fought Nazism, when nations overthrew the tyranny of Communism or when courageous individuals and their groups fought Apartheid in Africa. I desire neither to seek applause for what I write, nor a title of an eloquent or diplomatic writer – both in their most “stereotyped” form. I do intend however, to demonstrate that there is no quick fix for the Georgian-Russian diplomatic stand-off. Furthermore, current differences stem from a larger context: that of different moral, cultural and political choices the two states have made. In the current crisis between Georgia and Russia, moral superiority favors former relatively enhancing its political leverage on the international arena, while military and economic advantage is largely enjoyed by the latter. However, I believe, current Russo-Georgian crisis is impossible to diffuse until one or another party has superiority in both of these attributes. In the current crisis, neither sheer power, nor “truth” or moral justifications of the actions are sufficient to achieve a lasting, stable outcome. What is needed is that there is either the common goal, or a common threat for the two nations to speak the common language. Neither is present today.

The recent political, diplomatic, and economic showdown between Georgia and Russia had captured the attention of the local and global media, public on both sides and beyond, and had inspired outcries and overreactions against either imperialism of the Russian political elite or rising “militant nationalism throughout Georgia.” If principles and values are of any importance in foreign policy, and both sides engaged in this crisis argue that they are indeed protecting a set of values and principles, then it is wise that we examine their nature and their impact on national policy-making both in Russia and Georgia and in between of them.

It is safe to assume that both parties declare to embrace the ideals of liberal democracy, free market economy and all the other fundamental and inalienable rights and freedoms of the individuals or groups. Both states have made their national sovereignty and unity a central subject of their military campaigns in Chechnya or Abkhazia and South Ossetia. Both have underlined an understanding of the need for the minorities to prosper in the states they live. As for policies, none had yet succeeded in offering a prosperous political context for their national or ethnic minorities. In that sense both Russian and Georgian states have so far failed to deliver upon their one of the most important functions.Nevertheless, several trivial truths present themselves and one shall not ignore them simply due to their simplicity or because they are not comfortable. Georgia had at least on a “manifesto level” offered cultural, economic and political autonomy to its breakaway enclaves, made this approach its official action plan, pledged to respect the freedom of speech and expression, and had recently administered fair and successful local elections. On the contrary, Russia had further tightened its centralized control of the regions, and cramped down on foreign and international NGOs, independent media and political opposition. While Georgia had pledged its support to the free movement of goods, labor and finances and unilaterally reduced tariffs and visa procedures with Russia and elsewhere, Russia on numerous occasions cut the supply of natural gas, increased its price, banned the imports of Georgian agricultural products, imposed a visa regime on Georgia proper, and lifted it from South Ossetia and Abkhazia as if they were sovereign, independent states. While without a factor of injustice done to Abkhazians and South Ossetians during the armed confrontation, Georgia has been a safe place for the Russian and other communities while Kremlin cynically deported hundreds of Georgians, very much like, and with a great deal of irony coming with it, Georgian-born Stalin deported Meskhetians, Abkhazs, Chechens and many other ethnic groups during and after the Second World War - as if entire nations and ethnic groups can be the “enemies of the state.” Ironically enough, the Russian cinemas decided not to screen the recently released comedy of a fictional Kazakh journalist Borat Sagdiev as if guarding the “certain feelings of certain categories of citizens” as one Russian official recently put it, while at the same time executing mass-deportations of the Georgians with which this country has a shared religious, historical and until recently, close cultural ties. Where Georgia extends its legitimate authority (Upper Abkhazia) it becomes “the state sponsored terrorism;” when Kremlin smashes its political opposition, forces them into exile, or bloodily suppresses the military rebellion (very much similar in demands of Abkhazia or South Ossetia) with enormous cost of innocent human life this is a legitimate use of force to uphold the rule of law and protect the sovereignty of the Nation; when Georgian authorities allow for an alternative election to take place in South Ossetia this becomes an attempt to “destabilize the region,” while at the same time government backed and supervised media in Russia provides an open forum for the sought after criminals with terrorism charges.

This is not, however, to suggest that there exists no share of responsibility that is of the Georgian authorities to bear. The Georgian government would have done a better service by handling the spy crisis in a classical manner – responding to the incident but without the “extravagant” handling of the alleged spies, even in time of crisis. The Georgian government would have done better if it did not allow for a normal process of state building (including armed forces obviously) to be interpreted (with some legitimate reasons) as a sable rattling against smaller de-facto separated entities. It would have been much better that the relevant Georgian authorities paid due attention to the quality of exports, and have taken up preemptive measures to avoid allegations that have hurt the reputation of the Georgian wine industry. It would have been better to choose the language more carefully while still being outspoken and articulate about the ends and the means desired and available to the Georgian State respectively.

In this context of confrontation, a critical but simple question asked by many in Georgia is this: “What is the Russian offer?” The “offer” standing as a set of political, moral and broadly speaking - cultural options. There are many theories ranging from “No to NATO” to a decomposition of the Georgian state. But the truth is simpler than anything: There is no offer. What Georgians have witnessed is the continuous project to ignore the legitimate aspirations of the entire nation, obstruct the development of its industry and trade (read: welfare of the population) by import bans and energy blockade, support to its de-fragmentation by fomenting unrest in breakaway republics and encouraging marginal political proxies in Tbilisi to serve as the agents of chaos.A collaboration of the two states needs to be based on the common vision of the future or the common perception of the threat. Common vision of the future foments greater and stable partnerships - European Union is a good example of this. Common perception of the threat creates strong but temporary alliances such as the British, Soviet and the US alliance vs. the Axis. Today, Russia and Georgia share neither the common vision of the future nor face a common enemy. While Georgia, with all mistakes, errors and uncertainties associated with it, had embarked on a difficult path to democracy, Russian authorities have shrunk from it. While Russia set out to name the United States as one of its major adversaries, Georgia is one of the biggest recipients of the US’s financial and political support and in turn, provides its modest but honorable contribution in Iraq by sending its young soldiers into harm’s way. While for Georgia is a time to collect the stones by returning the breakaway republics plagued with smuggling, criminal and sporadic violence to where they belong, Kremlin is doing its best to cut trade and legitimize the de facto authorities who have forced the thousands of indigenous population out of their homes.

From the southern side of the Caucasus, the Georgians have watched, or perceived, the eventual erosion of the democratic values in Russia, that of tolerance, freedom of individual property and prosperity by one’s own choice of place and venue, right of self – determination and the pluralism of political thought and the free speech. Shall the Georgian and Russian societies share the very same values by enforcing them through political processes then a common solution might come to exist. Shall there be no viable offer in exchange of partnership, an offer put forward by a nation and shared by both nations, there shall be no lasting compromise. The Georgians see that a path to liberal democracy and a free-market state, closer ties with Europe and security provided by NATO are more durable, profitable and honorable than possible and temporarily low prices on natural gas or enduring a temporary economic harm done by the reduction of Georgian wine exports. The Russian nation feels that its state borders can not be encroached by would be independent republics, that children and women must not become military targets and that punishment and retribution for such horrible acts must be severe and painfully memorable to everyone concerned. And so do the Georgians.

The lasting solutions (if such are desired) are the solutions that rest on lasting principles and shared values. The Ancient Greeks remained just as powerful as their democratic system; the victorious wars they have undertaken rested on and reflected their democratic beliefs, their fighting order – their city states. The Romans fought and won the great wars when the right to a Roman citizenship, the spirit of a free movement of people, free speech and individual property were part of the battle - the very backbone of it. That very same empire fell when its citizens plunged into delusions that their wealth only could ensure safety and security and put away with their core values that led to dictatorships and eventual erosion of their politico-military system. The Fascist experiment failed regardless of its brilliant military machine which eroded within a matter of several years. Democratic states and their alliances have proved to prevail over the alliances of terror like the Soviet Union or the Axis. The Persian armada of at least 100.000 led by despotic Darius was humiliated by the army of roughly 10.000 led by Athenian and Spartan democracies and elected generals fielded on the plain of Marathon. Sheer power can do nothing but bring about destruction and alienation.

The power that is a guardian of values accepted and shared by many is a power that attracts allies and pacifies the enemies. Georgians have seen none of the values they cherish behind the power wielded by Russia for the last decades. Regrettably enough, Russia and Georgia set out on different journeys and are headed towards different futures. If Russia and Georgia still have something in common, if the values that Georgians see as a values of importance are still alive in today’s Russia, remains to be seen. Such is the dimming, but still a hope of mine too.